شناخت صحیح و درک دقیق و نزدیک به واقع از مجموعهء موضوعات و مسائل هر دانشی وابسته به برخورداری هرچه بهتر و بیشتر پژوهشگر در به کارگیری قواعد،اصول و ابزاری است که در اختیار وی قرار دارد.ازاین‏رو،دانش تفسیر همانند دیگر دانشها دارای قواعد،اصول و ابزاری است که استفادهء درست از آنها به‏ فهم و شناخت صحیح پژوهشگر می‏انجامد و درصد خطای وی‏ را کاهش می‏دهد.بنابراین ضروری است که پژوهندهء علوم قرآنی‏ پیش از ورود به حوزهء دانش تفسیر با دانشهای وابسته به شناخت‏ قرآن آشنا باشد.
اغلب دانشوران و تفسیرگران قرآن در آثارشان به این دسته‏ از علوم مورد نیاز در تفسیر و تبیین آیات اشاره کرده و از ضرورت‏ آگاهی مفسر از آنها سخن گفته‏اند؛1گرچه مفسران و محققان‏ علوم قرآنی در تعداد علوم مورد نیاز در تفسیر رأی یکسان ندارند، مهم‏ترین و عمده‏ترین این دانشها که مورد وفاق جمعی آنها قرار دارد چنین است:علوم ادبی،بلاغی،حدیثی،کلامی،قرآنی، اجتهادی و تاریخی.2
نگارندهء این نوشته درصدد برآمده تا به تعریف و جایگاه یکی‏ از زیرمجموعه‏های علوم ادبی یعنی دانش«غریب القرآن»بپردازد که در کارنامهء دیرینه‏اش نیز با همین نام شناخته شده و امروزه، به خصوص بر دانش‏پژوهان حوزوی و دانشگاهی،تا اندازه‏ای‏ ناآشناست.به علاوه،در این مقاله یکی از کهن‏ترین،مهم‏ترین‏ و برجسته‏ترین آثار در این‏باره به نام غریب القرآن سجستانی‏3 معرفی می‏شود.

اندیشمندان علوم قرآنی در تعریف این دانش گفته‏اند:«به‏ دانشی که به بررسی و معنایابی واژه‏های دیریاب،پیچیده،پنهان، ناشناخته و فراموش شده از آیات می‏پردازد غریب القرآن گویند».4 به تعبیر دیگر:«آن دسته از واژگان آیات که معانی آنها به سادگی‏ و راحتی به دست نمی‏آید و پرده‏برداری از ابهامات آنها نیازمند دقت و جست‏وجوی بیشتر است در دانش غریب القرآن مورد بررسی،شناسایی،توضیح و تبیین قرار داده می‏شود».
پژوهشگران عرصهء این دانش تلاش کرده تا علاوه بر پاسخ‏ به چیستی خصوصیت دیریابی،ناشناختگی و پیچیدگی این گروه‏ از الفاظ آیات به کشف معانی آنها نیز دست یابند.بدین‏سان غریب‏ بودن یک لفظ و سخن به دو صورت قابل تصور است:معنای واژه‏ و کلام پیچیده،دشوار و دیریاب و فهم آن نیازمند فکر کردن و تعمق بیشتر باشد؛مراد از آن لفظ و سخنی باشد که در میان مردم‏ رواج ندارد،اما در گذشتهء دور مردم با آن سخن بگفته‏اند و اکنون با مرور زمان این لفظ و سخن غریب می‏نماید.اما باید توجه داشت‏ که غریب بودن الفاظ قرآن با تعریف و تصور دوم صحیح نیست، زیرا قرآن کریم واژه‏های فصیح و بلیغ دارد و هرگز آن گروه الفاظ بیگانه و ناآشنا که الفت ذهنی با کلمات و جملات عموم مردم ندارد در آن به کار نرفته زیرا هدف خدای متعال تفهیم سخن و پیام بلند و والای قرآن به عموم مردم است و زمانی این غرض‏ تأمین می‏شود که کلمات و جملات با ذهن مردم آشنا باشد.از این‏رو ابن اثیر از لغت‏شناسان و فرهنگ‏نویسان برجسته و پرآوازهء عرب دربارهء چیستی و عوامل غربت الفاظ قرآن این‏گونه توضیح‏ داده است:«تا پایان قرن دوم هیچ‏گونه خللی در زبان و لغت عرب‏ به وجود نیامده و تا آن زمان معانی الفاظ به اصالت ریشهء خود و فصاحت و بلاغت آنها باقی مانده و راه نادرستی در آنها پدید نیامده‏ بود.آنگاه که دورهء فتوحات آغاز شد و عرب‏زبانان با دیگر ملتها چون روم،ایران،حبشه و دیگر ملتها هم‏نشین گشتند زبان و لغت‏ عرب با دیگر زبانها و لغتها آمیخته شد و بدین‏سان آنان به جهت‏ نیاز به گفت‏وگو با ملتهای هم‏نشین ناچار به آموختن زبان آنها و به کارگیری بسیاری از لغات آنها شدند.با گذشت زمان شماری از معانی الفاظ از جمله آیات قرآن کریم از ذهن عرب‏زبانان دور و به‏ فراموشی سپرده شد و کم‏کم لغات ریشه‏دار قرآن و معانی آنها در نزدشان پیچیده،مهجور و مبهم گردید.»5
اکنون اهمیت آشنایی با دانش غریب القرآن را می‏توان در موارد ذیل برشمرد:
1.تبیین و توضیح و برداشتن ابهامات و پیچیدگی لغت‏ فراموش شده و پنهان و هموار ساختن راه دشوار در فهم واژگان‏ آیات و نزدیک شدن به مراد گویندهء آنها.
2.شناسایی معانی نوظهور از معانی کهن الفاظ به خصوص‏ معانی به کار رفته در عصر نزول آیات که به دلیل تحول معنایی در ساختار لغات و زبان عرب با گذشت زمان به وجود آمده است.
3.توجه دانشمندان مسلمان از گذشتهء دور تا به امروز و آفرینش آثاری برجسته که حکایت از اهمیت و نقش به سزای این‏ دانش در فهم درست و درک صحیح از واژگان آیات دارد.6

ابو بکر محمد بن عزیز7سجستانی،ادیب،لغت‏شناس و مفسر از چهره‏های بنام و آشنا در شناخت واژگان قرآن کریم(متوفی‏ 330 ق)8است.کهن‏ترین و جدیدترین مصادر مترجمان سخنی از تاریخ ولادت،مراحل زندگی،مشارکت عمومی و اجتماعی،ارتباط با دستگاه خلافت و حاکمان عصر و حتی مذهب این شخصیت‏ یاد نکرده‏اند.با آنکه وی در بغداد مرکز خلافت و قضاوت و حضور دانشمندان بزرگ و کرسیهای درسی فراوان در آن عصر زندگی‏ کرده و به‏طور طبیعی بایست استادان فراوانی را ملاقات و از آنها دانش فراگیرد از استادانش،جز ابو بکر انباری‏9،نامی به میان نیامده‏ است،اما همین موضوع می‏تواند نشانهء ارتباط نزدیک و صمیمی و درازمدت میان استاد و شاگرد باشد.با این وصف،شرح‏حال‏نویسان‏ درپارسایی،درستکاری،راستگویی و فروتنی سجستانی هم‏رأی‏ و هم‏داستان‏اند.10
اما فهرست‏نویسان در نام‏گذاری تنها اثر ماندگار و به یادگار سجستانی رأی یکسانی صادر نکرده‏اند.بسیاری از منابع کهن آن را «غریب القرآن»نامیدند11و همین نام تا به امروز نزد صاحب‏نظران‏ از آوازهء بیشتری برخوردار بوده است،لیکن عده‏ای نیز آن را«نزهة القلوب فی غریب القرآن علی حروف المعجم»نامیده‏اند.12

بی‏گمان غریب القرآن سجستانی نزد قرآن‏پژوهان اثری‏ ناشناخته و گمنام نبوده و نیست.در اهمیت این نوشته همین بس که ابن انباری و به دنبال وی جلال الدین سیوطی(متوفی‏ 911 ق)و شمس الدین داوودی(متوفی 945 ق)آن را با عبارت‏ «اجاد»13ستوده‏اند14و بدر الدین زرکشی(متوفی 794 ق)این اثر را مشهورترین نوشته در مجموعه آثار نگاشته شده در زمینهء دانش‏ غریب القرآن شمرده است.15با این‏همه،چند امتیاز ویژه می‏توان‏ برای این کتاب یاد کرد که در نگاره‏های پیشتر از آن نبوده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است و آنها عبارت‏اند از:
1.رعایت ترتیب و تنظیم الفبایی در بررسی و شناسایی واژه‏های‏ قرآن؛تردیدی نیست سجستانی از نخستین پدیدآورندگانی است‏ که در معنایابی واژگان آیات به روش ترتیبی و براساس حروف‏ الفبایی عمل کرده‏اند.ازاین‏رو اثر وی را می‏توان در زمرهء اولین‏ معجمهای الفبایی در کشف معانی الفاظ قرآن دانست.بدین لحاظ نوآوری و ابتکار نویسنده در گزینش این روش،امتیازی خاص به‏ این کتاب بخشیده است.
2.جداسازی معنای لغات از لابه‏لای جملات ترکیبی آیات؛ سجستانی در فهم و پرده‏برداری از معنای یک واژه در قرآن فقط به دیدگاه لغت‏شناسان و به استناد شعر شاعران و حدیث راویان‏ بسنده نکرده،بلکه معنای لفظ را از درون جملات و گزاره‏های‏ آیات یافته است.برای نمونه نویسنده در بیان معنای صبر در آیهء شریفهء
«افرغ علینا صبرا»
چنین نوشته است«کما تفرغ الدلو-ای‏ -تصب»16-صبر همانند آن است که دلو به آب برسد.
3.بررسی و شرح مهم‏ترین و عمده‏ترین کلمات،اعلام و اماکن ناشناخته؛نویسنده علاوه بر توضیح واژه‏های پنهان و دارای‏ ابهام از آیات،اسامی مکانها و علمها مانند ارم،جودی،بابل،بقل، من،سلوی،بکه،مکه و...را یادآورده و هرگونه ابهامی که در این‏ الفاظ بوده شناسایی و برداشته است.
4.شناسایی ریشه‏های بنیادین لغات وارداتی(دخیل)در آیات؛ نگارنده الفاظی را که از قبیله‏های دور و نزدیک عرب یا ملتهای‏ مختلف هم‏جوار با سرزمین وحی در آیات قرآن وارد شده معرفی‏ کرده و به یافتن معانی آنها براساس آنچه در آن قبیله و ملت به‏ کار برده شده پرداخته است.نویسندگان دیگر آثار رفیق و رقیب‏ غریب القرآن سجستانی به این موضوع کمتر توجه کرده‏اند و از این‏رو روش نویسنده در انتخاب این گزینه از خصوصیات این‏ نوشته به شمار می‏آید.
5.ضبط وزن و شکل کلمه با نگاه به اشتباه و نظایر آن؛دقت‏ نویسنده به وزنها و شکلهای کلمات موجود در آیات با توجه به‏ واژه‏هایی همانند آنها کاری است که در این اثر در موارد متعددی‏ نمایان شده است.برای نمونه،نویسنده در ضبط وزن لفظ«اکنه» و«اسنه»ریشهء آن را که«کنان»و«سنان»باشد در نظر گرفته‏ و با این شباهت به معنای آنها اشاره کرده است.
6.بیان معانی متضاد از لغات و تفاوت میان آنها؛سجستانی‏ کوشیده است تا هرگاه در پی کشف معنای یک لفظ باشد معانی‏ متضاد آن و نیز اختلاف آنها را یاد کند تا خواننده بهتر و بیشتر به‏ این معانی دست یابد.برای نمونه،ایشان در بیان معنای«صنم و وثن»از این روش استفاده کرده است.

مترجمان در شناسایی تنها اثر سجستانی سه شخصیت برجستهء علمی را به عنوان روایتگران این اثر معرفی کردند:ابو عمرو عثمان‏ بن احمد بن سمعان مجاشعی(متوفی 367 ق)،ابو احمد عبد اللّه بن‏ حسین بن حسنون(متوفی 386 ق)و ابو عبد اللّه عبید اللّه بن محمد بن حمدان بن بطه عکبری(متوفی 387 ق)17.این شخصیتها غریب القرآن را گزارش و تاکنون به دست ما رسانده‏اند،اما پنهان‏ نباشد که خطیب بغدادی روایت ابن بطه از غریب القرآن را نفی‏ کرده و گفته است که در نزد حمزه دقاق این نوشته را دیده و دربارهء روایت ابن بطه از سجستانی پرسیده و وی گفته که ابن بطه‏ ادعای شنیدن و روایت آن را از سجستانی کرده،ولی این سخن‏ نادرست است.18

نویسنده در مقدمه و متن نوشتهء خویش به هیچ مصدر و مرجعی از آثار اندیشمندان هم‏عصر و قبل از خود اشاره نکرده‏ است و فقط با مراجعه به متن نوشتار می‏توان اسامی بسیاری‏ از صحابیان پیامبر گرامی و تابعان آنان و نیز مفسران،قاریان، لغت‏نگاران،اعراب‏نویسان،و نگارندگان غریب القرآن از عالمان‏ گذشته را مشاهده کرد که نشان از اعتماد و استفادهء سجستانی از آثار پیشینیان دارد.عمده‏ترین این مصادر که در موارد فراوان در غریب القرآن بدانها استناد گردیده عبارت است از:
غریب القرآن علی ابن حمزه کسائی(متوفی 189 ق)،معانی‏ القرآن یحیی بن زیاد فرا(متوفی 207 ق)،مجاز القرآن ابی عبیده‏ معمر بن مثنی(متوفی 207 ق)،غریب القرآن ابن قتیبه عبد اللّه بن‏ مسلم(متوفی 270 ق)،غریب القرآن احمد بن یحیی معروف به‏ ثعلب(متوفی 291 ق).

سجستانی برخلاف نویسندگان آثار پیشین نه به اختصار مطالب اثرش را به خواننده ارائه داده تا وی در دریافت معانی‏ پنهان و ناآشنا از واژگان آیات با مشکل مواجه گردد و نه به اطالهء آنها پرداخته تا فهم عبارت متن همواره بر ذهن سنگینی کند، بلکه راه و روش میانه‏ای برگزیده و کوشیده است تا معنای ناپیدا و دشوار الفاظ قرآن را به گونه‏ای توضیح و تبیین سازد و درک آنها را برای خواننده آشکار نماید تا وی بتواند به سرعت و در کمترین‏ فرصت به محتوای کلی متن کتاب وحی و پیام آن دست پیدا کند.بدین لحاظ تشریح و تفسیر سجستانی از لغات به توضیح‏ لغت‏نویسان در بیان معانی واژه‏ها شباهت دارد.
باری،نویسنده در این اثر به ترتیب 28 حرف الفبایی از همزه‏ تا یا و با انتخاب حرکات فتحه،ضمه و کسره در حرف آغازین‏ کلمه و براساس نظم آیات و سور به بررسی،شناسایی و کشف‏ معنای واژه‏های قرآن پرداخته است اما چند نکته در اینجا گفتنی‏ است:
الف)سجستانی در این روش حرف الف را پیش از همزه‏ آورده است.
ب)در روش ترتیبی خود به ریشهء اصلی و بنیادین لفظ توجه‏ نکرده است.
ج)این روش ابتکاری و نوین نویسنده از نقصان به دور نمانده،زیرا در مواردی به این روش پایبند نبوده و بدان عمل نکرده است.19
با این‏همه،مفسر در اثرش از آرای مفسران،قاریان، لغت‏نویسان گذشته و هم‏عصر دریافتن معانی درست و صحیح از الفاظ کمک فراوان گرفته است.

نویسنده در نگارش اثرش به هدف‏شناسایی و معنایابی‏ واژه‏های غریب آیات و اعلام و اماکن گمنام و یاد شده در قرآن به‏ چند موضوع توجه جدی کرده است.
1.بررسی و شناساندن معنای لفظ با استفاده از جملات ترکیبی‏ موجود در آیه‏ها.
2.تبیین وجوه معنایی ادوات ربطی از الفاظی چون هل،او،ثم‏ و....
3.شناساندن ریشهء کلمات.
4.بیان نوع کلمه به لحاظ مصدری و غیر آن.
5.یاد کرد،اسامی مفرد،مثنی،جمع،مذکر و مؤنث.
بدین‏سان روش مفسر را در رسیدن به این هدف و تحقق‏ بخشیدن به موارد یاد شده می‏توان در تمسک وی به اصول و قواعد معتبر به کار گرفته شده در دانش تفسیر برشمرد و آنها عبارت‏اند از:
الف)استشهاد به آیات قرآنی در توضیح و تبیین الفاظ غریب؛ از نظر سجستانی نخستین مرجع و منبع برای دریافت معانی الفاظ آیات و تشریح آنها پیش از دیگر ابزار مانند لغت،شعر و حدیث و قرآن کریم است.وی با اعتماد و استمداد از آیات به کشف معنای‏ لفظ پرداخته است؛برای نمونه در بیان معنای الرقیم می‏نویسد:
الرقیم الکتاب و هو فعیل بمعنی مفعول و منه کتاب مرقوم ای‏ مکتوب»20.
ب)اهتمام به آرای قاریان و قرائت آنان؛از آنجا که اختلاف‏ در قرائت یک لفظ عامل اختلاف معنای آن می‏گردد،نویسنده به‏ رأی قاریان و قرائتهای آنان اهمیت خاصی داده است.ازاین‏رو در اثرش انواع قرائتهای مختلف از قاریان برجسته و معروف را آورده‏ و با توجه به نوع قرائت آنها معانی متفاوت از لفظ آیه را بیان کرده‏ است.وی در تفسیر معنای واژهء«رئیا»نوشته است:«رئیا بهمزة ساکنة قبل الیا هو ما رأیت علیه من شاره و هیئه و ریا بغیر همزه‏ یجوز ان یکون علی معنی الاول و یجوز ان یکون من الری ای‏ نظر هم مراه من النعمة و زیا بالزای یعنی هیئة و منظر و قرئت‏ بهذه الثلاثة الاوجه».21
ج)استناد به حدیث؛گاه مفسر برای معنایابی واژه به ناچار به‏ حدیث روی آورده و آن را گواه مورد اعتماد در فهم و کشف معنا دانسته است.بنابراین با بهره‏گیری مناسب از حدیث نبوی و منقول‏ از صحابیان و تابعان نزدیک به دورهء نزول قرآن تصویر روشنی ازمفهوم آیه ارائه داده است.ایشان در بیان معنای«امت»آن را به‏ مردی که در دینداری تنها و بی‏همراه است تشبیه کرده و آنگاه‏ به حدیثی از پیامبر(ص)در این‏باره استناد جسته است که آن‏ حضرت فرمودند:«یبعث زید ابن عمرو بن نفیل امة واحدة»22.
د)توجه به دیدگاه لغت‏شناسان و شاعران؛از جمله مواردی‏ که سجستانی توانسته به خوبی در پربار کردن کتابش استفاده‏ کند موضوع دیدگاه عالمان به لغت عرب و شاعرانی است که‏ ابیات آنها می‏تواند شاهدی مناسب برای شناخت بهتر واژگان آیات‏ باشد.برخورد خواننده با غریب القرآن سبب می‏شود تا با بسیاری از نظریه‏های لغت‏شناسان و شاعران آشنا شود و نشانه‏هایی از فهم‏ الفاظ آیات و معنای آنها را با اطمینان بیشتر دریافت کند.نویسنده‏ در معنای«الرجع»در آیهء شریفهء«السماء الرجع»می‏نویسد: «ابو عبیده آن را به معنای آب دانسته و به این بیت استشهاد نموده است:
ابیض کالرجع الرسوب اذا ما ساخ فی محتفل مختلی»23

غریب القرآن سجستانی متنی نگاشته شده در آغاز قرن سوم و با شیوهء نوشتاری سبک آثار دانشمندان پیشین است،لیکن نوآوری‏ مفسر در روش معجم‏نویسی و ترتیب الفبایی به علاوه اعتدال درپردازش به مطالب موجود در کتاب و نیز استناد و استشهاد به آیات‏ قرآن در شناسایی معانی الفاظ و تقدم قرآن بر دیدگاه لغت‏نویسان‏ و شاعران از مواردی است که این اثر را برخلاف آثار گذشتگان‏ ممتاز و شایان توجه قرآن‏پژوهان قرار داده است.

1.داوودی،شمس الدین محمد بن علی بن احمد،طبقات المفسرین، دار الکتب العلمیه،بیروت،الطبعة الاولی 1403 ق.
2.نویهض،عادل،معجم المفسرین،مؤسسة نویهض الثقافیة،الطبعة الثالثة 1409 ق.
3.ابن اثیر،ابو الحسن علی بن محمد بن محمد،اللباب فی تهذیب‏ الانساب،دار الکتب العلمیه،بیروت،الطبعة الاولی 1420 ق.
4.زرکلی،خیر الدین،الاعلام،دار العلم للملایین،بیروت،الطبعة العاشرة 1992 م.
5.ذهبی،شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان،سیر اعلام النبلا،مؤسسة الرساله،بیروت،الطبعة التاسعة 1413 ق.
6.حاجی خلیفه،اسماعیل پاشا،کشف الظنون،دار الکتب العلمیه،بیروت‏1413 ق.
7.صفدی،صلاح الدین خلیل بن ایبک،الوافی بالوفیات،دار احیاء التراث‏ العربی،بیروت،الطبعة الاولی 1420 ق.
8.ابن انباری،ابی البرکات کمال الدین عبد الرحمن،نزهة الالبا فی طبقات‏ الادبا،مکتبة المنار،اردن،الطبعة الثالثة 1405 ق.
9.تهرانی،آقابزرگ،الذریعة الی تصانیف الشیعه،دار الاضوا،بیروت.
10.کحاله،عمر رضا،معجم المؤلفین،دار احیاء التراث العربی،بیروت.
11.مکی بن ابی طالب ابی محمد،العمدة فی غریب القرآن،تحقیق یوسف‏ عبد الرحمن مرعشلی،مؤسسة الرساله،بیروت،الطبعة الثالثة 1404 ق.
12.سجستانی،ابو بکر محمد بن عزیر،غریب القرآن،تحقیق اصلاحیه‏ احمد عبد القادر،دار طلاس،دمشق،الطبعة الاولی 1993 م.
13.ابی بکر احمد بن علی بغدادی،تاریخ بغداد،دار الکتب العلمیه،بیروت، الطبعة الاولی 1417 ق.
14.زرکشی،بدر الدین محمد بن عبد اللّه،البرهان فی علوم القرآن،تحقیق‏ یوسف عبد الرحمن مرعشلی،دار المعرفه،بیروت،الطبعة الاولی 1410 ق.
15.سیوطی،جلال الدین،الاتقان فی علوم القرآن،تحقیق محمد سالم‏ هاشم،ناشر فخر دین،قم،چاپ اول 1380 ش.